OJCIEC I SYN

     Stanisław Witkiewicz bywał w Zakopanem od 1886 roku, na stałe zaś osiadł tutaj w 1890, a jego syn Stanisław Ignacy opuścił miasto wraz z wybuchem II wojny światowej. Te bez mała sześć dekad, to w zakopiańskiej historii czas Witkiewiczów. Przez dwa pokolenia tworzyli materię i ducha tego miejsca. I wciąż trwają w jego architekturze, w ikonograficznych przedstawieniach, w literackich dziełach, w legendzie, wspomnieniach, w postawionych pytaniach i w kwestiach, które podnieśli. W tym sensie są Witkiewiczowie stale pod Tatrami żywo obecni. Nie można zrozumieć pięknego wydarzenia polskiej kultury, jakim jest Zakopane, wydarzenia, które przecież trwa, bez obecności ojca i syna, Stanisława i Stanisława Ignacego, bez spotkania z tymi niezwykłymi ludźmi.

     Kiedy Witkiewicz senior zamieszkuje pod Giewontem jest już uznanym malarzem i głośnym krytykiem sztuki, opiniotwórczym publicystą.  Dla małej góralskiej wsi, której kariera ledwo się wówczas zaczyna, to wydarzenie brzemienne w skutki. Witkiewicz zobaczy w Tatrach i świecie okołotatrzańskim zjawisko wielkiej wagi dla narodowej kultury. Z talentem i entuzjazmem będzie je współkreował i propagował. Stworzy styl zakopiański w architekturze, a zaprojektowane przez niego budynki staną się symbolami Zakopanego. Opierając się na góralskich konstrukcjach i zdobnictwie wypromuje nową jakość w meblarstwie i zdolny będzie przekonać prominentnych ludzi epoki, że przedmioty w takim stylu warto mieć. Wreszcie w 1891 roku opublikuje Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr. Książka zilustrowana 135 autorskimi drzeworytami, wielokrotnie potem wznawiana, nazywana była ewangelią, czy epopeją tatrzańską i dla popularyzacji Tatr i Zakopanego miała znaczenie fundamentalne. Zawarte w niej obrazy góralszczyzny, wyłożony sens i wdzięk istnienia w górach, ożywiający i odnawiający, estetyczny powab tej rzeczywistości, wszystko to stanie się kanonicznym sposobem rozumienia i widzenia Tatr i Zakopanego. Witkiewicz buduje zakopiańską legendę i pieczętuje ją pomnikiem spotkania szlachetnego, ideowego inteligenta – Tytusa Chałubińskiego, z wolnym, twórczym, oryginalnym góralem – Sabałą, spotkania, z którego poczęła się nowa forma polskiej kultury. 

     W 1908 roku ciężko chory Stanisław opuści na stałe Zakopane i Polskę. Pozostałe lata życia spędzi w Lovranie nad Adriatykiem. Oprócz licznych i ważkich materialnych śladów swego pobytu w cieniu Giewontu, pozostawi jeszcze dwa rozrachunkowe teksty: Bagno i Po latach. Zmierzy się w nich z zakopiańskimi problemami, które mimo upływu wieku nic nie straciły na aktualności. Są tam pytania o właściwą ścieżkę rozwoju miejscowości, o różnicę między efektownym populizmem nakierowanym na oczywisty, acz krótkotrwały zysk, a odpowiedzialnym działaniem, którego celem jest długotrwała jakość. Jest namysł nad tym jak znaleźć się wobec nieuchronnych zmian cywilizacyjnych i kulturowych. Jak wykorzystać niesione przez nie potencje nie gubiąc przy tym szczególnych własności wpisanych w region. To jest spadek zostawiony wszystkim miłośnikom Tatr i Podtatrza przez Stanisława Witkiewicza. Umiera w 1915 roku, a jego trumnę przez ogarniętą wojną Europę przewozi do Zakopanego Maria Dembowska, jedna z niezwykłych postaci, które otaczały go za życia. Jego pogrzeb na Pęksowym Brzyzku był manifestacją wolnej i twórczej Polski. Zakopane w tamtych latach – także dzięki Witkiewiczowi – było jedną z jej ostoi.

     Zostawił w swoim ukochanym miejscu jeszcze jeden wielki skarb. Był nim Witkacy. Inaczej niż ojciec, syn przez prawie całe życie mieszkał w Zakopanem. Trwał w nim niemal pół wieku będąc jedną z jego najbardziej rozpoznawalnych figur i ważną jego atrakcją. Nigdy nie było ono jednak tematem jego twórczości, zasadniczym dla niej odniesieniem. Nawet w najbardziej z zakopiańskich jego powieści 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta portret elity uzdrowiska z Malinowskim, Chwistkiem, Szymanowskim, Micińskim, Limanowskim, Solską głęboko został przetworzony i odrealniony. W tej przestrzeni także radykalnie różnił się od ojca. Był artystą awangardowym i trudnym, elitarnym i głęboko krytycznym myślicielem. Wyrastał radykalnie ponad miejsce i czas, w którym przyszło mu żyć, a niezrozumienie dotykało go nie tylko w „rozwydrzonym w używaniu życia” zakopiańskim kurorcie. Wielu jego bywalców i mieszkańców namalował, bowiem tu najprężniej działała jego Firma Portretowa. Napisał o Zakopanem kilka drobnych tekstów, prawdziwie jednak wielkim dramatem, dla którego miasto i jego historia były sceną, a mieszkańcy aktorami, była jego zakopiańska egzystencja. Z tej sztuki, w której zagrał wielką główną rolę, którą sam wyreżyserował, mamy mnóstwo zdjęć i relacji. Miny, gesty, ekscentryczne zachowania, mnogość scen z niezwykłymi postaciami, wiele tekstów wciąż domagających się interpretacji. Ten dramat wpisuje Zakopane w historię sztuki. Bogato nas Witkacy uposażył. I przewrotnie. Ten duchowy rewolucjonista, poszukiwacz nowych, otwierających form wyrazu i myślenia, każe w ostatnim akcie pochować na zakopiańskim Cmentarzu Zasłużonych, kilkadziesiąt lat po swojej śmierci, w odnowionym matczynym grobie, w trakcie artystycznie opracowanej i szumnej ceremonii pogrzebowej, nikomu nieznane zwłoki. I wszyscy wiedzą o pomyłce i nic to nie zmienia, bo przedstawienie musi trwać. Nic się nie kończy. Witkacy nadal jest grany.  Ojciec i syn chodzą ulicami tego miasta. Na szczęście.