Głowa marszałka wraca na miejsce

– W czasie okupacji takich rzeczy dzieciom się nie mówiło. Zawsze istniało niebezpieczeństwo, że dziecko pójdzie, opowie o tym kolegom i wszystko się wyda. Po wojnie ojciec wspomniał tylko, że odnalazł głowę marszałka w piwnicach zakopiańskiego magistratu, zabezpieczył ją i ukrył u nas w domu – tak pan Wacław Jasiewicz rozpoczyna opowieść o odlanej z brązu, ważącej ok. 50 kilogramów głowie marszałka Józefa Piłsudskiego

Gdy wybuchała wojna, Zygmunt Jasiewicz, ojciec pana Wacława, pracował na Śląsku, w hucie Batory w Chorzowie. Trafił tam jako młody inżynier, pracownik  krakowskiej Akademii Górniczo-Hutniczej. – Jeszcze przed II wojną w ramach tzw. degermanizacji przemysłu młodych inżynierów ściągano na kierownicze stanowiska na Śląsk. Dostawali lepsze pensje, niż na uczelni. W ten sposób trafiło tam wielu młodych ludzi. Moi rodzice mieszkali wtedy w miejscowości Hajduki Wielkie w służbowym mieszkaniu.

Gdy rozpoczęła się kampania wrześniowa, inżynier Zygmunt Jasiewicz otrzymał nowe zadanie. Został komendantem pociągu ewakuacyjnego z huty Batory. Wcześniej jej urządzenia zostały zniszczone, tak aby okupant nie mógł uruchomić produkcji. Pod Radomiem Niemcy zbombardowali cały skład. Zginęło wiele osób i Jasiewicz wydał rozkaz rozwiązania pociągu, ocalałych poumieszczał w okolicznych folwarkach. Za resztę pieniędzy ze swojej ostatniej pensji kupił rower, który miał tę wadę, że jechał tylko z górki. Mimo że do Zakopanego było właściwie głównie pod górkę, na tym rowerze dotarł pod Tatry. Był koniec września 1939 r. Tu dołączył do reszty rodziny – pana Wacława, jego brata i matki, którzy pilnowali rozpoczętej rok wcześniej budowy domu. Cała rodzina przyjechała do Zakopanego, jak to często bywało, z miłości do gór. Pan Wacław przypomina sobie, jak w każdej niemal wolnej chwili razem z ojcem wędrowali po Tatrach. Wtedy wynajmowali mieszkanie u państwa Koziańskich, w willi, w której teraz na Kozińcu znajduje się muzeum. – Pamiętam, jak jeszcze w sierpniu 1939 r. ojciec przyjechał z pracy, przywiózł mamie pensję i już mówił, że w powietrzu wisi wojenna zawierucha. Mówił jej, żeby w żadnym wypadku nie ruszała się z Zakopanego. To były szczęśliwe wskazówki, bo dzięki nim uniknęliśmy wojennej tułaczki.

Ścigany przez gestapo

Przez pierwszy rok okupacji ojciec pana Wacława ukrywał się. Za ewakuację i zniszczenie urządzeń huty Batory Niemcy wydali na niego wyrok śmierci. Gestapowcy szukali go, ale nie wiedzieli, że może przebywać w Zakopanem. Próbowali odnaleźć go na przykład w Węgierskiej Górce – w tamte okolice rodzice pana Wacława często jeździli na wakacje.

Po roku, gdy wszystko trochę ucichło, ojciec zaczął pracować. Co chwila musiał jednak tę pracę zmieniać. Zatrudnił się w biurze budowlanym, w szpitalu, ale także w magistracie, który wtedy znajdował się w budynku obecnych delikatesów PSS Społem i Galerii Miejskiej przy Krupówkach. Prawdopodobnie w czasie pracy w magistracie Zygmunt Jasiewicz w tajemnicy przewiózł do domu schowaną tam głowę marszałka. – Był to spiżowy odlew z brązu, przystosowany do powieszenia na ścianie, ale także do postawienia na postumencie. Prawdopodobnie nigdy nie dowiemy się, kto schował głowę w momencie, gdy do Zakopanego wkroczyli Niemcy. Wszyscy świadkowie, którzy pracowali w magistracie, pewnie już nie żyją. Ja, gdy wybuchła wojna, miałem 4,5 roku. Pamiętam, jak w czasie okupacji mieliśmy w domu rewizję gestapo. Nic jednak nie znaleźli. Pewnie był to efekt jakiegoś donosu. Przychodzili zwykle późnym wieczorem albo w nocy. Dopiero po wojnie ojciec powiedział mi, że w domu jest głowa marszałka i pochodzi z magistratu.

Po wojnie, gdy władzę przejął drugi reżim, nie było mowy o ujawnieniu marszałka. Zygmunt Jasiewicz dobrze wiedział, co przynoszą ze sobą bolszewicy. Osiem lat – 1915–1923 spędził na Syberii. Jako żołnierz Franciszka Józefa pod Przemyślem w czasie I wojny dostał się do rosyjskiej niewoli, trafił na wygnanie. Na Syberii zastała go październikowa rewolucja. Został wcielony do tzw. korpusu czeskiego, pod dowództwem „białych” walczył z rewolucją i „czerwonymi”. Za tę kampanię dostał zresztą krzyż walecznych. Przeszedł od Bajkału przez Ural, do europejskiej części Rosji. Tu dostał się do niewoli bolszewickiej i ponownie trafił na Syberię. Po podpisaniu Pokoju Ryskiego, który w 1921 r. kończył wojnę polsko-bolszewicką, nastąpiła wymiana jeńców. Trwała ona 2 lata, Rosjanie bardzo ociągali się z wypełnieniem zawartych w traktacie zapisów. Zygmunt Jasiewicz najpierw trafił po obozu w Brześciu na kwarantannę i w końcu wrócił do ukochanej Polski. – Ojciec zdawał sobie sprawę, co z Piłsudskim mogą zrobić nowe władze. Gdyby posąg został odkryty, marszałek pewnie zostałby przetopiony, a ojciec poniósłby poważne konsekwencje. Nowa władza nie lubiła też żołnierzy AK, a w czasie wojny ojciec pracował w akowskim wywiadzie. Wciąż ukrywał historię marszałka, bo zdawał sobie sprawę, jakie konsekwencje może mieć ujawnienie tej historii. Nie dzielił się nią też z rodziną.

Po wojnie Zygmunt Jasiewicz pracował w krakowskiej AGH. Dostał delegację do organizowania wydziału metalurgicznego w Politechnice Wrocławskiej. Tam przebywał 3 lata. W AGH dosłużył się stopnia profesora. Pracował w Krakowie, do Zakopanego przyjeżdżał na weekendy. Zmarł w 1966 r.

Piłsudski wykopany w piwnicy

– W tym roku, w czasie remontu domu odkopałem ukrytą głowę Piłsudskiego. Wtedy przypomniało mi się wszystko, cała ta historia, która przez lata wyleciała z pamięci. Szybko porozumiałem z panem burmistrzem Wojciechem Solikiem, później burmistrzem Januszem Majchrem. Powiedziałem im, że moim zdaniem marszałek powinien wrócić do magistratu, tam jest jego miejsce. Pan burmistrz w wielkim entuzjazmem przyjął taką propozycję. Zajął się transportem. Odlew zachował się w bardzo dobrym stanie.

Głowa marszałka była już eksponowana w sali Piłsudskiego w hotelu Belvedere, w czasie uroczystości 11 listopada. Teraz znalazła swoje miejsce na postumencie w holu, przed wejściem do gabinetów burmistrzów. – Finał jest więc wspaniały. Bardzo się cieszę, że marszałek wrócił na swoje miejsce. Odlew ma swoją wartość historyczną, ale także sentymentalną. Dla mnie jest to też osobista satysfakcja, że po 70 latach wraca na swoje miejsce. Muszę wybrać się teraz do urzędu, aby ponownie zobaczyć marszałka. Pan Wacław dodaje, że w czasie okupacji przeniesienie ważącego 50 kg posągu nie było proste. – Gdyby Niemcy odkryli taki transport, pewnie skończyłoby się na kuli w głowę. Niemcy rekwirowali mosiężne okucia, klamki, a co dopiero 50 kg odlewu brązowego. Odlew udało się ochronić przed oboma reżimami. Może uda się odczytać gdzieś wewnątrz, kto jest jego autorem, kiedy powstał. Jak dodaje pan Wacław, przy wjeździe do Zakopanego na jednym z drewnianych domów widnieje napis „Niech żyje marszałek Piłsudski” – Farba już tam zeszła, ale przy zachodzącym słońcu można zobaczyć napis. Wciąż przebija farba, nawet Niemcom nie udało się go całkowicie wyczyścić, chociaż próbowali.

Marszałek Piłsudski wiele razy odwiedzał Zakopane. Najwyraźniej lubił panującą tu atmosferę, Tatry. Teraz za sprawą rodziny pana Jasiewicza jego odlana z brązu głowa – miejmy nadzieję – na zawsze znalazła swoje miejsce w magistracie. Szkoda tylko, że dokładnej historii tej cennej pamiątki nie poznamy chyba już nigdy.

Paweł Pełka