Instrumenty pasterskie

Niegdyś instrumenty pasterskie były powszechnie używane. Niektóre przywędrowały wraz z osadnictwem wołoskim. Dzisiaj czasem można je zobaczyć i usłyszeć w czasie imprez, na estradzie. – Instrumenty pasterskie są już unikatami, bo niewielu muzykantów na nich gra, a jeszcze mniej osób potrafi je zrobić – przekonuje Krzysztof Trebunia Tutka, autor scenariusza filmowego, instrumentalista i nauczyciel muzyki góralskiej. – Dawniej były bardzo powszechne, a skrzypce były instrumentami uznawanymi za nieciekawe, brzydko grającymi, ponieważ grały za głośno. Wtedy jeszcze powszechnie używano złóbcoków – przypomina.

W pierwszej części filmu przedstawiono dawne podhalańskie instrumenty pasterskie: róg, trombitę, fujarę bezotworową, piszczałkę sześciootworową, piszczałkę podwójną zwaną dwojnicą, kozę podhalańską i złóbcoki.

Rogi i fujary

Jednym z najprostszych instrumentów był róg pasterski. Kiedyś grano też na rogach wolich. – Róg pasterski zrobiony jest z drewna, odpowiednio zakrzywiony i wyprofilowany – wyjaśnia Krzysztof Trebunia Tutka. Z kolei trombita to trąba pasterska, używana na terenie całych Karpat. Na Podhalu jej długość dochodziła do 2 metrów. – Wykonana była zazwyczaj z przepołowionego kawałka drewnianej żerdzi, wyżłobionej i sklejonej lub spojonej rogowymi bądź drewnianymi obręczami – tłumaczy.

Niegdyś często używano fujary bezotworowej. Wyróżnia ją specjalna technika gry. Grający zatyka lub otwiera wylot palcem wskazującym. W ten sposób wydobywa z fujary dwa nawzajem uzupełniające się szeregi tonów. Kształt rurki ma też piszczałka wykonana z drewna jesionowego lub jaworowego.

Koza – kiedyś była bardzo rozpowszechniona. Na Podhalu tradycja grania na dudach zaczęła umierać z końcem XIX wieku. Tylko nieliczni pozostali wierni temu instrumentowi. Koza zrobiona była z koziej lub owczej skóry z drewnianą główką i odpowiednio zamocowanymi gajdzicami. W główce znajdowały się trzcinowe stroiki. Do niedawna wykonywał je nieżyjący już Tomasz Skupień.

Złóbcoki inaczej nazywane są gęślami podhalańskimi. Ich korpus wraz z szyjką zrobiony jest z jednego kawałka drewna jaworowego o wrzecionowatym kształcie, z nałożoną wierzchnią płytką, wykonaną ze świerku. Struny były z baranich jelit, cienkiego drutu lub końskiego włosia.

Sabała i Mróz

Film wspomina też słynnych dawnych muzykantów, którzy tworzyli historię muzyki pasterskiej. Najsłynniejszym był Jan Krzeptowski Sabała – dziś postać już legendarna – który na trwałe wszedł do literatury. Grał na złóbcokach, zazwyczaj sam, rzadziej z kapelą. Miał swoje ulubione nuty. Dziś funkcjonują jako „Sabałowe”. Najwybitniejszym skrzypkiem najstarszego pokolenia był Bartuś Obrochta. Słuchał jego gry Karol Szymanowski, a grywane przez niego nuty znalazły się w partyturze baletu „Harnasie”.

Najsłynniejszym dudziarzem podhalańskim był Stanisław Budz Mróz z Poronina. Jego charakterystyczna szczupła sylwetka z twarzą pooraną zmarszczkami i wyrazistym, orlim nosem była uwieczniana na fotografiach i pocztówkach. Portretowali go przybyli pod Giewont malarze. Uważano go za największego podhalańskiego dudziarza.

Film rejestruje grę współczesnych góralskich muzykantów, którzy dzielą się też swoimi doświadczeniami i wiedzą na temat instrumentów. Biorą w nim udział: Władysław Trebunia Tutka, Krzysztof Trebunia Tutka, Jan Karpiel Bułecka, Stanisław Michałczak, Bartłomiej Koszarek, Szymon Bafia oraz dzieci i młodzież z zespołu „Zornica” przy zakopiańskiej „Jutrzence”, a także uczniowie Krzysztofa Trebuni Tutki z „Jutrzenki”.

W drugiej części filmu zaprezentowano najstarsze, unikatowe instrumenty pasterskie, które znajdują się w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego. Pokazano też tajniki budowy złóbcoków i kozy podhalańskiej.

– Film „Podhalańskie instrumenty pasterskie” z jednej strony dokumentuje to unikalne i ginące zjawisko kultury ludowej, jakim jest budowa i gra na instrumentach pasterskich, z drugiej strony pełni rolę edukacyjną – tłumaczy Krzysztof Trebunia Tutka.


Film przygotował Podhalański Serwis Informacyjny „Watra” wspólnie z Gminnym Ośrodkiem Kultury regionalnej Kościelisko, przy współpracy z Muzeum Tatrzańskim, Tatrzańskim Parkiem Narodowym i Tatrzańskim Centrum Kultury i Sportu „Jutrzenka” w Zakopanem.

Jolanta Flach