SZPIEG Z NOWEGO TARGU

     Leopold Trepper urodził się 23 lutego 1904 roku w Nowym Targu, jego rodzinny dom stał przy ulicy Sobieskiego pod numerem 5. Jak wspomina, była to zwykła żydowska rodzina, w domu prowadzili niewielki sklepik. Autor opisuje Nowy Targ początku ubiegłego stulecia, panującą w Galicji biedę, problemy społeczne, emigrację. W czasie pierwszej wojny światowej rodzinna Trepperów z obawy przed Kozakami, którzy rzekomo mieli zbliżać się do Nowego Targu, wyjechała do Wiednia, po roku powrócili jednak na Podhale. Młody Leopold został członkiem „Haszomer Hacair” – żydowskiego skautingu o orientacji syjonistycznej. Zrobił karierę w tej organizacji, kontynuował naukę w nowotarskim gimnazjum, pracował u zegarmistrza, a w 1921 roku wyjechał do pracy na Śląsk, gdzie związał się z komunistycznymi organizacjami młodzieżowymi. Z powodu biedy i prześladowań wiosną 1924 roku z grupą piętnastu przyjaciół wyjechał do Palestyny.
     Szybko został aktywnym działaczem Komunistycznej Partii Palestyny, tam poznał swoją przyszłą żonę Lubę, ścigany przez brytyjską policję za działalność polityczną, został wydalony z Palestyny i wyjechał do Francji. W Paryżu nawiązał oczywiście kontakty z organizacjami komunistycznymi, wpadł w wir politycznej aktywności, co w połowie 1932 roku skutkowało wysłaniem go przez Francuską Partię Komunistyczną na szkolenie do Moskwy. Mimo, że był świadkiem stalinowskich represji i czystek, pozostał lojalnym komunistą. Szef wywiadu Armii Czerwonej GRU generał Bierzin zwerbował go i wysłał z misją specjalną do Francji. Trepper znał dobrze ten  kraj i język francuski.
     Przekonany o nieuchronnym wybuchu wojny, Trepper – mimo odsunięcia Bierzina – na polecenie wywiadu  zorganizował sowiecką siatkę szpiegowską w Europie Zachodniej. W Brukseli pojawił się i zaczął prężnie działać kanadyjski przedsiębiorca handlujący kauczukiem – Adam Mikler. Jego firma prowadziła interesy z wieloma partnerami biznesowymi w kilku krajach. Dzięki powiązaniom biznesowym Trepper/Mikler zbudował rozległą siatkę wywiadowczą w Belgii, Niemczech, Francji, Holandii i Szwajcarii. Dysponował agentami w niemieckich firmach zbrojeniowych, podsłuchem telefonicznym w siedzibie Abwehry w Paryżu, około czterystu radiostacjami w Europie, w szczycie rozwoju sieci pracowało dla niego kilka tysięcy agentów, również w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Wielkiej Brytanii. Dotarli oni do wielu tajemnic wojskowych Trzeciej Rzeszy. Dzięki meldunkom „Orkiestry” Stalin dowiedział się o przygotowaniach do ataku na ZSRR w 1941 roku, dzięki jej operacjom wywiadowczym Rosjanie wygrywali kluczowe bitwy pod Stalingradem i Kurskiem.
     „Czerwona Orkiestra” była największą siatką szpiegowską działającą w okresie drugiej wojny światowej. Jednak już od 1941 roku Niemcy wiedzieli o działaniu siatki wywiadowczej Treppera; Gestapo nadało jej nazwę „Czerwona Orkiestra” (Die Rote Kapelle). Samego Treppera określano mianem „Wielkiego Szefa” bądź „Wielkiego Dyrygenta”. W listopadzie 1942 roku, na skutek zaniedbań sowieckiego wywiadu Niemcy aresztowali wielu agentów „Czerwonej Orkiestry"; Trepper aresztowany przez hitlerowców prowadził z nimi skomplikowaną grę, uciekł im i ukrywał się w Paryżu.
     W styczniu 1945 roku z wolnego już Paryża poleciał do Moskwy. Zamiast uznania jego osiągnięć dla zwycięstwa nad Niemcami, został aresztowany przez NKWD. Zarzucano mu zdradę Związku Radzieckiego i szpiegostwo. Po trzech latach śledztwa został skazany na piętnaście lat więzienia, z których odsiedział dziewięć. Siedział między innymi w osławionych sowieckich katowniach – na Łubiance i w Lefortowie. W 1954 roku, w czasie odwilży po śmierci Stalina, Trepper wyszedł z więzienia i został zrehabilitowany.
     Trzy lata później na fali repatriacji wrócił z rodziną do Polski. Zaangażował się w odbudowę społecznego i kulturalnego życia nielicznej społeczności żydowskiej, która przeżyła holokaust. Został przewodniczącym Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. Założył wydawnictwo „Idisz Buch", jedyne które publikowało wówczas w Polsce literaturę w języku jidysz.
     Nadszedł Marzec 1968, haniebna antysemicka nagonka, w wyniku której tysiące polskich Żydów opuściły Polskę. Mimo, że władze ochoczo wydawały polskim Żydom dokumenty podróży zezwalające na wyjazd bez prawa powrotu, Leopold Trepper nie dostał zgody na opuszczenie kraju. Wyjechała natomiast jego rodzina i rozpoczęła na Zachodzie kampanię nacisku na polskie władze, by wypuściły „Wielkiego Agenta”. Trepper był inwigilowany przez Służbę Bezpieczeństwa, czuł się zaszczuty.
     W książce wspomina ciekawy epizod, kiedy SB nie dawało mu spokoju nawet podczas pobytu w Zakopanem w 1971 roku. „W czerwcu 1971 r. ekipa telewizji belgijskiej przyjechała do Polski nakręcić film dokumentalny o Czerwonej Orkiestrze. Razem z żoną towarzyszyliśmy dziennikarzom w podróży do Zakopanego. 8 czerwca po południu, kiedy byliśmy zajęci kręceniem ujęć, otoczyło nas kilkudziesięciu milicjantów w cywilu. Dwóch pułkowników bezpieki, którzy zapewne wyobrażali sobie, że znajdują się na polu bitwy, kierowało akcją. Zabrali nas wszystkich na komisariat w Zakopanem, gdzie zostaliśmy poddani wielogodzinnemu, nieprzyjemnemu przesłuchaniu. Po konfiskacie materiałów, Belgowie zostali odesłani. Przed odjazdem zauważyli jednak, że Luba i ja zostaliśmy wsadzeni do samochodu i wywiezieni w nieznanym kierunku. Przekonani, że nas aresztowano, natychmiast po swoim powrocie do Brukseli, zaalarmowali opinię międzynarodową. Kilka godzin po zatrzymaniu milicja wypuściła nas, ale pozostaliśmy pod nadzorem.
     Nasze problemy dopiero się zaczęły. Staliśmy się »ulubionym« celem milicyjnych śledztw. Przez mieszkanie, które wynajęliśmy w Zakopanem, w trakcie śledztwa przetoczyła się masa osobników, którzy nawet nie starali się zatrzeć śladów swojego pobytu. Wszędzie wokoło – w mieszkaniu obok, piętro wyżej, piętro niżej, w całym domu, w budynku naprzeciwko, na każdym zakręcie – pełno było agentów bezpieki, którzy śledzili nas dzień i noc, i którym wydawało się, że są niewidzialni. Światła w okolicznym domach świeciły się bez przerwy. Kiedy wychodziliśmy z mieszkania, deptała nam po piętach spora grupa ludzi. Chcieliśmy pojechać na cmentarz w Nowym Targu? Bezpieka była tam przed nami. Po dziesięciu dniach reżimu postanowiliśmy wrócić do Warszawy.”
     Dwa lata później, w 1973 roku, ekipa Gierka wypuściła wreszcie Treppera z Polski. Wyjechał do Danii, a pod koniec życia przeniósł się do Izraela. Spisał swoje wspomnienia, które ukazały się drukiem we Francji i Niemczech, a następnie w wielu innych krajach i językach. „Wielki Dyrygent Czerwonej Orkiestry” zmarł w Jerozolimie w styczniu 1982 roku.
     Na podstawie jego niezwykłych losów nakręcono we Francji film fabularny, a w wielu krajach filmy dokumentalne. Pisano o nim, że był jak James Bond. Był lepszy – żył i działał naprawdę. To dobrze, że wreszcie, po ponad dwudziestu latach od likwidacji cenzury, wspomnienia Leopolda Treppera – nowotarskiego Żyda i obywatela Europy – ukazały się drukiem w jego kraju ojczystym. Lepiej późno, niż wcale!

Leopold Trepper, Wielka gra. Wydawnictwo Stapis, Katowice, 2012, ss. 356.