Pamięć, która dzieli

Po prawej stronie od wejścia przy głównej alei waksmundzkiego cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła. Leżą tu ci, którzy zginęli podczas dwóch pacyfikacji wsi w 1943 roku, w odwecie za pomoc mieszkańców partyzantom – 22 groby. Tablica upamiętnia także tych, których prochy spoczywają gdzieś w świecie lub dotąd nie znaleziono miejsca ich pochówku – w sumie 45 nazwisk. Żeby było gdzie świeczkę zapalić. Nie ma wzmianki o Józefie Kurasiu „Ogniu”. Nie ma, bo wspomnienia zbyt dzielą mieszkańców. Choć leży tu inny Józef Kuraś – ojciec „Ognia”. By uniknąć konfliktu, w 1989 roku odnowiciele zbiorowej mogiły zaproponowali, by tablica upamiętniała tylko poległych z lat 1939-45. Bo dla wielu osób ci, którzy działali w górach po wyparciu Niemców, byli pospolitymi bandytami. Dla innych bohaterami. Kompromis jest niemożliwy. Większość woli to przemilczeć.

Śmierć przed oczami

W mogile leżą ofiary obydwu pacyfikacji Waksmunda. 4 lipca 1943 roku Niemcy rozstrzelali 5 osób. Kilka dni wcześniej spalili dom Kurasiów w odwecie za zabójstwo dwóch granatowych policjantów. Tam zginął ojciec partyzanta, żona Elżbieta i trzyletni syn Zbigniew. Wkrótce Józef Kuraś zmienił pseudonim z Orzeł na Ogień.

28 września Niemcy przeprowadzili drugą pacyfikację wsi. Zofia Ligęza i Józefa Chrobak straciły rodziców i brata. Siedziały zamknięte w domu, gdy Niemcy katowali ojca i zabili matkę. – Miałam 10 lat – wspomina ze łzami w oczach pani Józefa. – Byłam w domu. Tata konia wyprzęgał, a mama szyła, gdy Niemcy przyjechali i przywieźli sąsiada. Szukali broni. Ojca tak bili, aż go zabili. Dwa razy Niemiec przyszedł do izby po wodę, bo go krzesili, ale nie okrzesili. Nas potem wypędzili do sąsiada, a nasz brat Józef leżał chory w łóżku. I usłyszałam, jak serią go zastrzelili. Potem go wywlekli za nogi i leżał koło wejścia. To się będzie do śmierci pamiętać...

Jak twierdzą, ich brata Władysława, który był w partyzantce, wcześniej zabili sami Ogniowcy. Bo ojciec chciał, by syn wrócił na gazdówkę. Nie wierzą w wersję, że postrzelił się w głowę podczas czyszczenia broni.

Waksmundzkim Niemcy zabrali wszystko – konia i krowy, a dom zaplombowali na 7 tygodni, by nie mieli gdzie mieszkać. Potem jeszcze partyzanci zabrali im ostatnie 5 baranów.

Stanisław Garbacz pamięta, jak w lutym 1944 Niemcy zamordowali jego ojca Michała oraz Jana Wakmundzkiego. Wcześniej zabrali ich podejrzewając, że partyzanci u nich chowali broń. – Zabrali go do Palace, potem siedział na Montelupich. W końcu przywieźli go do Waksmunda i zastrzelili przy moście, koło kościoła. My właśnie wychodziliśmy ze szkoły. Pani w ostatniej chwili nas cofnęła. Nie wiedziałem, co się dzieje. Potem wybiegłem. Miał jedną kulę w głowie, dwie kolejne dostał w piersi. Oczy miał otwarte. Całe życie go widzę...

Niemcy zabrali Garbaczom wszystko. Zaczęła się żebranina. – Czasem udało się uprosić niemieckiego kucharza, by dał resztki zupy – wspomina Stanisław. – Dobry był, jak coś zostało, to karmił dzieciaki. Paśliśmy za kromkę chleba krowy księdza, chodziliśmy też do Czubiaka, który miał mleczarnię – czasem dostaliśmy trochę sera – to był prawdziwy rarytas. Ale potem partyzanci go zastrzelili za współpracę z Niemcami. Nam zabrali ostatni worek mąki. A brat tak strasznie ich prosił, że przecież nie mamy co jeść... I za co ja mam ich szanować?

Pamięć, ale do czasu

Zbiorową mogiłę mieszkańcy odrestaurowali własnymi siłami. Dwadzieścia lat temu, z nastaniem „nowych czasów”, podczas zebrania ktoś rzucił pomysł, by na cmentarzu upamiętnić także Ognia. – Większość zaczęła ostro protestować, ludzie zaczęli wychodzić i wtedy zaproponowałem, by na tablicy upamiętnić wyłącznie ofiary z lat 1939-1945. I utworzyliśmy wówczas Społeczny Komitet Upamiętnienia Walki i Męczeństwa Wsi Waksmund – tłumaczy Garbacz.

Przewodniczącym został Stanisław Garbacz, a sam komitet liczył w sumie 17 członków. Głównym celem, jaki sobie postawili, było odnowienie zbiorowej mogiły i ufundowanie pamiątkowej tablicy. Po wykonaniu prac, działalność komitetu ograniczyła się do organizacji corocznych lipcowych uroczystości w rocznicę pierwszej pacyfikacji. W tym roku okazało się, że potrzebne będą dalsze prace remontowe. W marcu skład komitetu rozrósł się do 19 osób.

– Chodzi nam też o to, by ludzie wiedzieli, że tu Ogień nie leży! A zdarzają się nawet szkolne wycieczki, podczas których pani opowiada takie historie! – irytuje się Stanisław Garbacz.

Mieszkańcy przyzwyczaili się już do lutowych obchodów rocznicy śmierci Józefa Kurasia „Ognia”. Jednak wielu nadal denerwują salwy honorowe, przypominające dawne wydarzenia. – Po co oni przychodzą i strzelają ku czci tych Ogniowców? Tylko nam przypominają, jak naszych rodziców mordowali. Serce nam pęka – żali się Józefa Chrobak.

Przeszłość nadal dzieli Waksmund. Historia Ognia wciąż budzi kontrowersję. Ci, którzy go potępiają, mają żal do historyków, że nie przedstawiają ich wersji wydarzeń. Z drugiej strony sami często nie chcą o nim mówić, „bo strach”...

Józef Figura