W kuźnickich hamrach

Kuźnice to najbardziej popularne miejsce, skąd turyści wychodzą w góry w kierunku Giewontu i Hali Gąsienicowej i gdzie czekają na wyjazd kolejką na Kasprowy Wierch. Ale mało kto wie, że Kuźnice znane były wcześniej, niż samo Zakopane. W 1676 roku – według przekazów i ksiąg parafialnych – Zakopane wraz z Poroninem i Olczą liczyło zaledwie 43 stałych mieszkańców. Natomiast rozwój Kuźnic historycy datują od samego początku XVIII wieku – w 1701 roku została założona huta nazywana „góralskimi hamrami”. Już wtedy przyciągały one nielicznych w tym czasie turystów i naukowców.

Pierwszym właścicielem huty był Franciszek Rychter-Pelikańczyk, który w 1767 roku odkupił od Anny Radziwiłłowej starostwo nowotarskie. Już jako starosta rozbudował znacznym nakładem środków zakład hutniczy w hutach hamerskich. Zakład metalurgiczny składał się wtedy z jednego wysokiego pieca, dwóch fryszerek oraz kuźni do produkcji narzędzi i gwoździ.

Rozwój górnictwa w Tatrach to początek poznawania gór. Górnicy, którzy poszukiwali rudy, poznawali teren, a ścieżki, które wtedy wydeptywali, później stały się szlakami turystycznymi.

Z końcem XVIII wieku zakład hutniczy został zamknięty z powodu nieopłacalności produkcji żelaza. W tym czasie napadli na niego zbójnicy. Opryszki zrabowali kasę i podpalili niektóre budynki. Po niedługim czasie, z początkiem XIX stulecia, dzierżawca huty Jakub Reichsdorfer nawiązał kontakt z salinami w Wieliczce i Bochni. Spod Tatr wożono pod Kraków wyroby kuźnickie z żelaza, które były potrzebne w kopalniach soli.

Później huta w Kuźnicach przechodziła różne dzieje. Jej rozwój nastąpił dopiero wtedy, gdy właścicielami zostali Homolacsowie. Powstała tu osada dworsko-przemysłowa. Okna kuźnickiego dworu wychodziły bezpośrednio na wielki piec, położony w miejscu dzisiejszego budynku dolnej stacji kolejki na Kasprowy Wierch.

Dwór w Kuźnicach stał otworem dla przyjeżdżający gości. Znajdował się tam do drugiej połowy XIX wieku. Kiedy w 1889 roku właścicielem dóbr zakopiańskich został hr. Władysław Zamoyski, dwór już nie istniał. Został spalony. „Tu też powstał pierwszy zakład wodoleczniczy w Zakopanem, założony w 1876 roku przez dr. Ganczarskiego. Z jego odjazdem w miejscu lecznicy stanęła w r. 1891 gospoda, która doborową restauracyą nęciła do siebie licznych bardzo gości ze Zakopanego, lecz zgorzała d. 16 lutego r. 1900. Dwór pierwotny dziedziców Zakopanego spalił się przed 30 laty, a nie odbudowany zniszczał, obecny właściciel dóbr hr. Władysław Zamoyski mieszka w budynku, gdzie jest kancelaryja Zarządu” – pisał w „Przewodniku do Tatr, Pienin i Szczawnic” z 1900 roku Walery Eljasz Radzikowski.

Niektóre obiekty z upływem czasu zmieniały swą funkcję. Wiele budynków, głównie przemysłowych, zniszczało, spaliło się lub zostało rozebranych. Kiedyś było ich dużo, różniły się architekturą i kubaturą, w zależności od roli, jaką niegdyś pełniły; od maleńkiego domku kołodziejów, przez budynki gospodarcze, po najbardziej okazały, gdzie znajdowała się szkoła pracy kobiet. Wiele budynków stało po obu stronach drogi prowadzącej od dzisiejszego ronda do właściwych Kuźnic.

Do dziś zachowało się jeszcze sporo obiektów z dawnych zabudowań przydworskich, a niedawno zostały one odrestaurowane.

W głębi ostał się budynek dawnej karczmy. Jest to najstarszy budynek murowany w Zakopanem, pochodzący z 1796 roku. Został wybudowany przez ówczesnego właściciela Jakuba Reichsdorfera. Po pracy hamernicy przepijali w niej swoje dutki. Karczma była już wielokrotnie przebudowywana. Kiedy właścicielem Kuźnic stał się Zamoyski, zlikwidował karczmę, budując w innym miejscu gospodę, a w opuszczonym budynku zamieszkiwała służba, pracująca w pobliskiej szkole pracy kobiet założonej przez generałową Zamoyską, matkę Władysława. W jednym z pomieszczeń mieściła się stolarnia.

Największym zachowanym obiektem jest budynek, gdzie od niedawna znajduje się dyrekcja TPN. Początkowo mieścił się tam zarząd hut i kancelaria, a następnie Szkoła Domowej Pracy Kobiet. „Obok dworu drewnianego stał murowany dom zajezdny, przerobiony w r. 1890. na zakład wychowawczy gospodyń wiejskich pod kierunkiem hr. jenerałowej Zamoyskiej i jej córki Maryi. Zakład ten wzorowo prowadzony można zwiedzić po zgłoszeniu się do gabinetu przy drzwiach głównego dolnego korytarza. Poznanie tej instytuycyi jest bardzo korzystnem szczególniej dla płci żeńskiej” – dowiadujemy się z Eljaszowego „Przewodnika do Tatr, Pienin i Szczawnic”.

Z tego samego roku co karczma pochodzi zachowany do dzisiaj drewniany spichlerz. Postawiony w głębi dawnego parku dworskiego, jest widoczny z drogi do Kuźnic. Z przełomu XIX/XX wieku pochodzi wozownia, w której dzisiaj można oglądać wystawę przyrodniczą. W dawnej kuźni znalazła miejsce stacja trafo.


O dziejach Kuźnic opowiada plenerowa wystawa, którą można oglądać w zachowanym zespole dworsko-parkowym, siedzibie dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narodowego. Na miejscu, gdzie niegdyś stał dwór Homolacsów, ustawiono 40 plansz, prezentujących historię tego miejsca. Stare fotografie przywołują dawną atmosferę Kuźnic. Autorem scenariusza jest Wiesław Siarzewski z TPN.

Jolanta Flach