2021-07-03 10:00:00

Reklama

Antropolodzy badają Orawę

Dlaczego mieszkańcy Rzepisk mają orle nosy, a górale z Trybsza prostsze?

Reklama

Dlaczego cechy antropologiczne jurgowian na Spiszu i lipniczan na Orawie są tak podobne? Te słowa pisaliśmy w 2009 roku, gdy dobiegały końca badania antropologiczne ludności na Orawie. Przypominamy dziś ten test.

Spisz pomierzony

Prof. Krzysztof Kaczanowski, antropolog z Uniwersytetu Jagiellońskiego, z sentymentem wspomina swój pierwszy przyjazd do Jurgowa na Spiszu w latach 60. i nieufność ówczesnych mieszkańców. Nie pomagały ani apele z ambony, ani prośby młodego naukowca, ani powoływanie się na Uniwersytet Jagielloński. Antropologa uratowała dopiero jurgowianka Maria Sołtys, pielęgniarka z ośrodka zdrowia w Bukowinie Tatrzańskiej, dzięki której zaczęły się otwierać drzwi miejscowych chat. Pierwsze pomiary Kaczanowski przeprowadził na Spiszu w latach 1962-67, kolejne – w 1972 i w 1973. Wspierała go grupa kilkunastu antropologów, która w różnych składach wykonywała w tych latach badania w terenie. W sumie pomierzonych zostało 7 tys. osób. Najlepiej przebadaną wsią był Jurgów, w pozostałych wioskach zbadana została reprezentatywna grupa. Badania wykonane na Spiszu to materiały unikalne – żaden inny region w Polsce nie został do tej pory tak dokładnie przebadany.

Badania rasy, ale nie rasizm

Antropologia fizyczna zajmuje się zmiennością cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w czasie i przestrzeni. – Polska antropologia nigdy nie miała podtekstów rasistowskich – podkreśla kilkakrotnie podczas naszej rozmowy prof. Krzysztof Kaczanowski. – Nie ma nic wspólnego z badaniami, które naziści przeprowadzali w czasie okupacji także na Podhalu. Badania niemieckie – według mojej intuicji – miały stworzyć jakieś podstawy pseudonaukowe, przekonać o istnieniu wyższych i niższych ras. Ja w swoich badaniach używam określenia „rasa”, ale jako skrót myślowy, zespół określonych cech, tworzących rodzaj idealnego typu. Pojęcie rasy nie niesie za sobą wartościowania – tłumaczy prof. Kaczanowski. Krakowski antropolog podczas badań na Spiszu dokonywał pomiaru wzrostu, wysokości puszki mózgowej (od ucha do czubka głowy), wysokości usznej, pomiarów głowy – długości i szerokości, szerokości czoła, twarzy, żuchwy, nosa itd. Badał poza tym barwę oczu i włosów, a także kształt nosa. – Podczas moich badań postawiłem sobie pytanie, czy ludność Spisza jest antropologicznie podobna do ludności z przylegających miejscowości podhalańskich? Chciałem też sprawdzić, czy przesłanki historyczno-etnograficzne, mówiące o niejednolitym zaludnieniu Spisza, mają odzwierciedlenie w strukturze antropologicznej – wyjaśnia Kaczanowski.

Czy te oczy są żywe

Kaczanowski wędrował od chaty do chaty, prosząc o zgodę na pomiary. Odwiedził wszystkie domostwa w Jurgowie. Nosił ze sobą specjalne tabliczki z kosmykami włosów i wzorami oczu, co miało ułatwiać klasyfikację. – A te włosy to z Oświęcimia?”, „A będą nas wywozić?” czy „Te oczy są żywe?” – to pytania, które słyszał najczęściej. Nierzadko spotykał się z odmową. – W Łapszance zmierzyliśmy kilka kobiet, jedna z nich przybiegła za nami, żądając, żeby oddać jej kartę z pomiarami, bo jak my ją spisaliśmy, to ona teraz umrze. Ja ją uspokajałem, a kolega z tyłu przepisywał wyniki pomiarów, żeby za chwilę oddać jej kartę – wspomina.

Zaufanie gaździny z Jurgowa

Z czasem antropolog zżył się z jurgowianami. Z dumą wspomina zaufanie gaździny Sołtysowej, która pozostawiała na kilka godzin pod jego opieką roczną wnuczkę. Z tamtych czasów zapamiętał niezwykłe poczucie własnej godności jurgowian, ich szczerość i gościnność. Podziwiał wnikliwą znajomość przyrody i ich wrodzoną inteligencję. Początek badań w Jurgowie to czasy, kiedy we wsi praktycznie nie było elektryczności, do Jurgowa nie kursował żaden autobus. W nowotarskim kombinacie obuwia pracowały tylko 2 jurgowianki. By dotrzeć do pracy, wstawały o godz. 4 rano, szły do Białki Tatrzańskiej i stamtąd dopiero zabierał je autobus. – Pamiętam z tych czasów niezwykłe antagonizmy pomiędzy jurgowianami i bukowianami. Brały się stąd, że w okresie międzywojennym Jurgów był bogatą wsią, każdy jurgowski gazda miał parobka z Bukowiny, gdzie z kolei była ogromna bieda. Po wojnie to się zmieniło, Jurgów podupadł, a Bukowina stawała się popularnym kurortem, bogaciła się na oczach. Wzajemna niechęć jednak pozostała – opowiada prof. Kaczanowski.

Gościnność Czarnej Góry

Badania w pobliskiej Czarnej Górze antropologowi z Krakowa ułatwił ówczesny dyrektor szkoły, Jan Budz. Poznał go w bukowiańskim ośrodku zdrowia. Poradził, by przyszedł na niedzielną mszę. – Po nabożeństwie ustawił przed kościołem stolik i po nazwisku nawoływał ludzi. Było nas tylko 3 antropologów, więc w obłędzie mierzyliśmy ludzi napędzonych do nas przez dyrektora. Potem jeszcze chodziliśmy po domach. Zjedliśmy wtedy chyba z 3 obiady i wypiliśmy hektolitr herbaty. Uderzyła mnie niezwykła gościnność tych ludzi i ich życzliwość. Z sentymentem wspominam pana Budza, który miał taki autorytet wśród ludzi. Żaden z innych dyrektorów szkoły nie zaangażował się tak jak on w pomoc nam – opowiada prof. Kaczanowski.

Nosy dzielą Spisz

Prof. Kaczanowski zauważył, że ludność Jurgowa, Rzepisk, Łapszanki czy Czarnej Góry jest antropologicznie podobna do Podhala. Te dwa regiony różni architektura, stroje czy gwara, ale antropologicznie nie ma większych różnic. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że w obydwu przypadkach mamy do czynienia z osadnictwem wołoskim. Ciekawostką jest fakt, że kobiety na Spiszu mają ciemniejsze oczy, niż mężczyźni. Spisz dzielą też nosy. Mieszkańcy Jurgowa, Łapszanki czy Rzepisk mają nosy bardziej wypukłe, orle. Natomiast w części nizinnej Spisza – Nowej Białej, Frydmanie czy Dursztynie – nosy były prostsze. Mężczyźni z Łapszanki są najniżsi wśród mieszkańców Spisza (średnia wzrostu wynosiła tam w latach 70. ok. 164 cm). Gdyby te badania były wykonane dzisiaj, można przypuszczać, że mieszkańcy Łapszanki nie odbiegaliby wzrostem od innych. Wzrost to wskaźnik najszybciej reagujący na wzrost poziomu życia. Przed laty mieszkali tam najbiedniejsi ludzie na Spiszu. Dziś warunki ich życia poprawiły się i zrównały z innymi miejscowościami. W Dursztynie z kolei antropologów uderzyła duża liczba ciemnych oczu, w porównaniu z innymi miejscowościami Spisza. – Może to pamiątka po węgierskich pastuszkach, którzy przepędzali bydło z Puszt Węgierskich aż do Lipska?. Na halach dursztyńskich mieli 2- 3-tygodniowe postoje – sugeruje prof. Kaczanowski. – To tylko jedna z wielu hipotez. Czarne oczy mogą być wynikiem np. tzw. „efektu założyciela” – dodaje pospiesznie.

Wędrówki Wołochów

– Wyniki tych badań pokazują wewnętrzne zróżnicowanie Spisza, a to jest następstwem różnic osadniczych w poszczególnych spiskich miejscowościach – stwierdza krakowski antropolog. O szczegółowych wnioskach, płynących z badań na Spiszu, prof. Kaczanowski mówi niechętnie. Poznamy je jeszcze w tym roku, w przygotowanym przez niego opracowaniu. – Cały łuk Karpat cechami morfologicznymi nawiązuje do Półwyspu Bałkańskiego. Wołosi, którzy dotarli aż do Śląska, nieśli ze sobą nazewnictwo, stroje. Wspólne dla całego łuku Karpat cechy antropologiczne nie są tak ostrymi kryteriami – uzupełnia Elżbieta Niedźwiecka, która w latach 70. także uczestniczyła w badaniach na Spiszu. Badania wykazały różnice pomiędzy ludnością Spisza południowego i północnego. Ten północny – nizinny, został zasiedlony wcześniej, ok. XIII wieku. Wioski powstawały na prawie niemieckim, osiedlała się tu najprawdopodobniej ludność Małopolski, przemieszczająca się wzdłuż rzek z północy na południe. Wyżej położone wioski spiskie, jak Jurgów czy Rzepiska, zasiedlone były trzy wieki później przez Wołochów.

Pomiary na Orawie

Od 2005 roku badania antropologiczne trwają na Orawie. Prowadzi je Katarzyna Grobarczyk-Piekło. Antropolog chce znaleźć odpowiedź na pytanie, czy pozostałości kulturowe po Wołochach, obecne w tym regionie, mają także odzwierciedlenie w cechach antropologicznych ludności tu mieszkającej. Badania są anonimowe, wykonywane wyłącznie u dorosłych. Pani Katarzyna nie tylko dokonuje pomiarów, sprawdza także miejsce urodzenia osoby badanej, oraz miejsce urodzenia rodziców i dziadków. Przebadała już ok. 640 osób. – Aż 97% badanych przeze mnie osób od 3 pokoleń pochodzi z Orawy. Tu się urodzili, podobnie jak ich ojcowie i dziadkowie. Wstępnie mogę powiedzieć, że widzę dużo podobieństw do wyników badań z Żywiecczyzny. Ma to potwierdzenie w przekazach, że na Orawie osadzali się ludzie z okolic Żywca i Lanckorony. Ciekawostką jest też to, że wyniki Lipnicy Wielkiej, najwyżej położonej orawskiej wsi, są bardzo podobne do wyników w Jurgowie na Spiszu. To najprawdopodobniej wynika z faktu, że mieszka tam ludność pochodzenia wołoskiego. Wołosi, jak wiadomo, przemieszczali się terenami górskimi – tłumaczy Katarzyna Grobarczyk-Piekło. – Korzystając z okazji, chciałabym podziękować wszystkim, którzy do tej pory wzięli udział w dotychczasowych moich badaniach – dodaje.

Beata Zalot

Tygodnik Podhalanski 25/2009

Reklama

Komentarze Facebook

Powyższe komentarze są prywatnymi opiniami użytkowników portalu społecznościowego Facebook.
Redakcja 24tp.pl nie wpływa na treść oraz nie odpowiada za wpisy dokonane przez użytkowników portalu Facebook.

Dodaj komentarz

Reklama

antykancelista73 2021-07-09 15:13:23

kurr
mniej klęcz więcej myśl to działa.......

dudek 2021-07-03 14:07:57

Górale Pienińscy ze Szczawnicy Niżnej też mają orle nosy.

kurr 2021-07-03 10:22:32

ciekawe, komu zależy na wzniecaniu narodowościowych podziałów. wydawało się, że po mierzeniu nosów przez hitlerowców, więcej ta historia się nie powtórzy. a tu znowu goralenvolk, żołnierze wyklęci i niewyklęci itp. ohyda.

Reklama

Galerie

Wiosenna Szczawnica

Palace, Katownia Podhala i brama do Auschwitz

Cały świat Zofii Szwajnos

Przystań na Kamieńcu rośnie dzień po dniu

Szczęśliwa trzynastka, czyi Miś Zakopiański wybrany

Morskie Oko okiem młodych artystów

W sąsiedztwie Domu Doktora

Młodzi artyści i ich wizje kubizmu

Hasior - rekonesans w Czerwonym Dworze

Zawody Koziołka Matołka 2025

Aukcja dla Domu Doktora

Cześć i chwała żołnierzom wyklętym

Drań Witkacy na nas patrzy

Odważnej Estery Karp wyprowadzanie z zapomnienia

Tomasz Gluziński i jego twórczość w Opolance

Dzień Babci i Dziadka w SP Ciche 1

Dom Doktora powstaje po pożarze

Otwarcie 31. Ogólnopolskiej Olimpiady Młodzieży w Sportach Zimowych

Świat dorożek i powozów na Podhalu

Urodzinowy Chasior u Hasiora

WOŚP na Chotarzu w Kościelisku

Śleboda Józefa Koszarka w Okszy

Premierowa "Wdowa po sołtysie"

Kolędy i pastorałki w Miejskiej Galerii Sztuki

Noworoczne kolędowanie w Czerwony Dworze

Święto gwary w Białym Dunajcu

Cudnej mimozie - wstrętna pokrzywa, czyli duch Makuszyńskiego w Opolance

Halina Rząsa - dokumentalistka pra-ekologii

"Widziałam Joannę" Mariusza Koperskiego w Gwarno

Benefis Eugeniusza Karkoszki z Lipnicy Wielkiej

Zobacz pozostałe galerie

Ogłoszenia zobacz więcej dodaj ogłoszenie

PRACA | dam
HURTOWNIA SPOŻYWCZO-MROŻONKOWA POSZUKUJE ENERGICZNEJ I ZAANGAŻOWANEJ OSOBY NA STANOWISKO: PRZEDSTAWICIEL HANDLOWY. OBOWIĄZKI: - aktywne pozyskiwanie nowych klientów (restauracje, hotele, pensjonaty, bary, itp.), - prezentacja i sprzedaż produktów spożywczych oraz mrożonek. WYMAGANIA: - doświadczenie w pracy na podobnym stanowisku w branży spożywczej/gastronomicznej, - znajomość rynku HoReCa w regionie Zakopanego, - prawo jazdy kat. B, - samodzielność i dobra organizacja pracy. OFERUJEMY: - stabilne zatrudnienie, - atrakcyjny system wynagrodzenia (podstawa + prowizje), - samochód służbowy, telefon, laptop. ZAINTERESOWANE OSOBY PROSIMY O PRZESŁANIE CV NA ADRES: gobohurt@op.pl
USŁUGI | budowlane
FLIZOWANIE, REMONTY, WYKOŃCZENIA. 882080371.
USŁUGI | budowlane
KAMIENIARSTWO. 882080371.
KUPNO
Kupię LIMBĘ na pniu. 605 306 244
PRACA | dam
Nowopowstająca piekarnia rzemieślnicza w Zakopanem, zatrudni piekarza, cukiernika i kucharza śniadaniowego. Mile widziane także osoby z pasją chętne do przeszkolenia. Nie zapewniamy noclegu. 602124461
Tel.: 602124461
KUPNO
OBWOŹNY SKUP ZŁOMU - dojazd do klienta. SKUP STARYCH SPAWAREK. 536 269 912.
USŁUGI | budowlane
CIEŚLA BLACHARZ, BUDOWA OD PODSTAW. 516 563 400.
PRACA | dam
Piekarnia w Zakopanem zatrudni PIEKARZA. Praca stała, dobre warunki. 604 102 804, 602 285 793.
NIERUCHOMOŚCI | sprzedaż
Sprzedam Tartak Gogolin ( województwo opolskie ) 1,870 ha Hala , Trak Bydgoski dolnonapędowy Wielopiła Trak taśmowy 2 wanny do impregnacji Ładowarka Furukawa i Komatsu Stacja benzynowa Kontenery mieszkalne Garaże Cena 5 200 000 zł tel.600832298.
PRACA | dam
Nowo otwarta restauracja na Krupówkach zatrudni na stałe OSOBĘ Z DOŚWIADCZENIEM W PRZYGOTOWYWANIU BURGERÓW I KEBABÓW. Proszę o wysłanie kontaktu na mail: niemcowna@o2.pl
MOTORYZACJA | sprzedaż
SKUTER INWALIDZKI ELEKTRYCZNY. 784 950 106.
PRACA | dam
Recepcjonista do obsługi apartamentów w Białce Tatrzańskiej. Oferujemy stabilne zatrudnienie i atrakcyjne wynagrodzenie. Zainteresowanych prosimy o kontakt pod numerem 692 477 200 i przesłanie CV na adres m.koszarek@gorskagrupa.pl.
NIERUCHOMOŚCI | wynajem
DO WYNAJĘCIA LOKAL HANDLOWO-USŁUGOWY 110m2 W CENTRUM NOWEGO TARGU, UL. KRZYWA. 608 806 408
PRACA | dam
RESTAURACJA W KOŚCIELISKU ZATRUDNI: KUCHARZY, POMOCE KUCHENNE, KELNERÓW. 608 806 408
PRACA | dam
DORYWCZO - SPRZĄTANIE W KOŚCIELISKU. 608 806 408
PRACA | dam
KOŚCIELISKO - OSOBĘ DO OBSŁUGI IMPREZ: WESELA, KOMUNIE, CHRZCINY. 608 806 408
PRACA | dam
DO PRACY W PENSJONACIE W KOŚCIELISKU z możliwością zamieszkania. 608 806 408
MOTORYZACJA | kupno
KUPIĘ KAŻDEGO MERCEDESA SPRINTERA. 531 666 333.
MOTORYZACJA | kupno
KUPIĘ KAŻDĄ TOYOTĘ. OSOBOWE, TERENOWE. CAŁE LUB USZKODZONE. 531 666 333.
PRACA | dam
RESTAURACJA W ZAKOPANEM ZATRUDNI KELNERA-KELNERKĘ W SYSTEMIE ZMIANOWYM (8 GODZINNYM). 512351742 ZAMOYSKIEGO 2 watra@zakopane-restauracje.pl
Tel.: 512351742
PRACA | dam
Piekarnia w Zakopanem zatrudni EKSPEDIENTKĘ. Bardzo dobre warunki pracy. 604 102 804, 602 285 793.
PRACA | dam
Piekarnia w Zakopanem zatrudni KIEROWCĘ. Dobre warunki pracy. 604 102 804, 602 285 793.
NIERUCHOMOŚCI | kupno
Kupię DOM do 100.000 zł. 500 221 028.
USŁUGI | inne
WYCINKA, PRZYCINKA DRZEW W TRUDNYCH WARUNKACH - 691 317 098.
SPRZEDAŻ | zwierzęta
Owczarek podhalański. 501816189
Tel.: 501816189
NIERUCHOMOŚCI | sprzedaż
Sprzedam LAS w Łopusznej. 18 28 560 60.
PRACA | szukam
KUCHARKA, POMOC KUCHENNA, POSPRZĄTAM. 796 358 958.
USŁUGI | budowlane
MALOWANIE DACHÓW I ELEWACJI. 602 882 325.
USŁUGI | budowlane
KAMIENIARSTWO, ELEWACJE, OGRODZENIA - WSZYSTKO Z KAMIENIA. 509 169 590.
NIERUCHOMOŚCI | sprzedaż
DZIAŁKA BUDOWLANA W MURZASICHLU 19 arów, kameralna. 517 018 380
SPRZEDAŻ | różne
NOWE KILIMY RĘCZNIE TKANE (z owczej wełny). Wzór: jarzębina (60/80). Tel. 793 887 893
SPRZEDAŻ | różne
Sprzedam GOBELIN - pejzaż zimowy - (145/80). TORBY JUHASKIE. Tel. 793 887 893
USŁUGI | budowlane
OGRODZENIA, www.hajdukowie.pl. 692 069 284.
SPRZEDAŻ | różne
DREWNO KOMINKOWE. 501 577 105.